حدود مفاهیم «جبر» و «اختیار» در متون پهلوی و رابطة آن‌ها با نقش انسان در تاریخ در اندیشة مزدیسنا

اندیشۀ مزدیسنا، بسان دیگر مکاتب دینی و فلسفی، جایگاه بسیار ویژه‌ای برای موضوع «جبر» و «اختیار» در نظر داشته است. با بررسی متون کهن برای شناخت این آیین که شامل ریگ ودا و اوستا و متون پهلوی است، می‌توان ردپای سه‌گونه تفکر را در پدیدآمدن دیدگاه مزدیسنا، دربارة نقش ارادة انسان درتاریخ و حدود آن تشخیص داد.  نخست نقش بغ دختان و ایزدان در رفتار و کردار انسان که بی‌شک تأثیرپذیرفته از اندیشه‌های پیش از زردشت بوده و حضور همه‌جانبة آن‌ها در زندگی انسان، محدودکنندة اختیار انسانی است؛ دوم دیدگاه خود زردشت و به‌رسمیت‌شناختن و برجسته‌کردن ارادة انسانی از دیدگاه اوست؛ سوم نقش اندیشه‌های سایر ملل که از مهم‌ترین آن‌ها دیدگاه‌های نجومی و ستاره‌شناسی بابلی و همچنین آموزه‌های گنوسی است که تأثیر آن‌ها را در متون ایرانی کهن می‌توان دید. اندیشۀ مزدیسنا متأثر از مجموعه‌ای از این عوامل بازتاب‌دهنده، روایتی بوده که در آن نه جبر همه‌جانبه‌ای بر رفتار انسانی حاکم بوده و نه انسان دارای اختیار مطلق در ساخت سرنوشت خویش است. در متون پهلوی، کوشش می‌شود تا این دو گرایش فکری متضاد با یکدیگر آشتی داده شود: راه‌حل این مشکل درتقسیم‌بندی بخت آدمی به امور دنیوی و مینوی جستجو شده‌است؛ امور دنیوی را به جبر و تقدیر و امور مینوی را به اختیار و کردارهای آدمی منتسب کرده‌اند.